2022 Ukrayna-Rusya Savaşı Sonrası Rus Dış Politikası

Giriş

24 Şubat 2022 tarihinde Rusya, Ukrayna’ya karşı operasyon başlatarak uzun yıllardır Avrupa’da görülmeyen savaş korkusunu tekrardan uyandırmıştır. Savaş ile birlikte Ukrayna’nın Doğu kesimi harabeye dönerken Rusya ise Dünya sisteminden çıkarılmaya çalışılmaktadır. Uluslararası arenada önemli bir aktör olan Rusya’nın Atlantikçi blok tarafından topyekün Dünya sisteminden çıkarılmaya çalışılması, Soğuk Savaş ile biten NATO-Rusya çekişmesini yeniden başlatmıştır.

Bu çalışmanın amacı 2014 yılından beri süren Ukrayna-Rusya savaşının 2022 yılında şiddetlenmesi ile birlikte, Rusya’nın Donetsk Halk Cumhuriyeti’ni bağımsız bir devlet olarak tanıyarak ve Doneskti işgal eden Ukrayna’ya karşı “Özel Operasyon” olarak adlandırdığı askeri operasyonu başlatmasından sonra ki dönemde gerçekleşen Rusya’nın Dünya siyasetinde izlediği dış politikaları derlemektir. Çalışmada Rusya dış politikasında izlediği adımları bölgesel olarak ayırarak incelenmiştir. Çalışmanın içerdiği bölgeler, Çin, Afrika, Latin Amerika, NATO(Türkiye ayrı olarak incelenmiştir) ve Türkiyedir. Çalışma kapsamında taranan belgeler, araştırılan bölgenin yerel haber kaynakları veya incelemelerinden bulunmasına öncelik verilmiştir.

Ukrayna

Ukrayna askeri istihbarat teşkilatı başkanı Tümgeneral Kirill Budanov, 8 Mayıs 2023 tarihli Birleşmiş Milletler bildirisinde, “Ukrayna’nın tam zaferine kadar Dünyanın her yerde Rusları öldürmeye devam edeceğiz” dedi (DAILYSTAR, 2023). Açıklamanın ardından Rusya, Birleşmiş Milletler’i siyasi değerlendirmelerinde çifte standartlardan kaçınmaya ve Ukrayna askeri istihbarat şefi Kirill Budanov’un Rus vatandaşlarının öldürülmesine yönelik bariz çağrılarına uygun bir şekilde cevap vermeye çağırdı. 20 Mayıs 2023 tarihinde ise Kirill Budanov ile Kırım hakkında yapılan röportajda Budanov, Ukrayna’nın zaferi sonrasında Kırım’da etnik temizlik yapacağını dile getirmiştir; “Zaferden sonra Sivastopol’a gideceğim, burası benim memleketim. Çok iş olacak. Rus propagandası altında yaşayan 3 milyon insan aldık. Bunlar, fiziksel yıkımı bekleyen değiştirilmiş insanlar.” (Лента новостей Крыма, 2023). 2014 yılında Kırım’ın Rusya tarafından ihlakından sonra Ukrayna’nın 1954 yılından beri inşaa etmediği alt yapıyı Rusya 2014-2023 yılları arasında inşaa etmiştir. Rusya’nın bu politikasını sadece romantik sebeplere bağlamak olası değildir. Rusya’nın bu yatırımı yapmasının önemli sebebi Karadeniz’deki hakimiyetini artırmaktır. Rusya’nın Kırım’a verdiği değeri vurgulayan söylemlerden birisi olan “batmaz uçak gemisi”dir (SPUTNIK, 2017).

Rusya’nın 2015 yılında denizler ve okyanuslar hakkında çıkardığı kararnameden denizlere verdiği önem gözükmektedir. Kararnamenin dikkat çeken noktası ise, kararnamenin adının “Denizler ve Okyanuslar” olmasıdır. İsimden anlaşılacağı üzere kararname sadece Rusya’nın sınırının bulunduğu denizler ve okyanuslar değil, Dünya üzerindeki tüm denizler ve okyanusları kapsıyor olmasıdır. Kararnameye göre Rusya kilit noktalardaki askeri varlığını artırmayı ve modernizasyonunu birincil sıraya koymaktadır. Özellikle Antartika ve Hint Okyanusuna vurgu yapılmıştır. Kararname ile birlikte Kırım yarımadasına ciddi bir bütçe ayrılarak, daha önceden inşa edilmeyen altyapı ve askeri üslerin inşa edilmesi ve geliştirilmesi amaçlanmıştır. Rusya ilhak ettiği Kırım’ı kesinlikle kaybetmeyi göze almamakta ve herhangi bir Kırım’ı kaybetme senaryosunda nükleer savaş seçeneklerini masaya yatırılabileceği çok kuvvetli bir olasılıktır.

Budanov’un açıklamalarından sonra Ukrayna’nın sivillerin yaşadığı bölgeleri hedef alıyor olması, ve Batı’nın Ukrayna’nın bu eylemlerine sessiz kalması Rusya’nın operasyonu düzenlemesinde kendisini meşru görmesine yol açmıştır. Ukrayna 2014 yılından itibaren Donsekte’ki sivil yaşam alanlarını düzenli olarak bombalamaktadır. Bu savaş 2014 yılından itibaren devam etmekte ve Ukrayna’nın sivilleri hedef alma eylemleri değişmemiştir. Ukrayna, 17 Temmuz 2023 tarihinde Kırım’da bulunan Kerç köprüsüne roket ile saldırı düzenleyerek sivillerin ölümüne sebep olmuştur. Bu saldırı yaz ayında gerçekleştiği için günde çoğu sivil bu köprüyü kullanmakta olup, saldırının sivillere yönelik olduğunu düşünebiliriz. Rusya Güvenlik Konseyi Sekreteri Nikolay Patrushev, Kerç köprüsüne olan saldırıda ABD teknolojilerinin kullanılmış olması Batı’nın terörizm destekçisi olduğunu doğrulamış olduğunu söylemiştir(TASS, 2023). 30 Temmuz 2023 tarihinde ise Ukrayna dronu Moskova’da bulunan Moscow City adlı iş merkezine saldırı gerçekleştirdi. 31 Temmuz 2023 tarihinde Rusya Güvenlik Konseyi Başkanı Dmitri Medvedev telegram kanalında, NATO destekli Ukrayna saldırılarının devam etmesi durumunda nükleer savaş riskinin arttığını belirtmiştir; ”Fakat bunun ötesinde, dünya çatışmasını önlüyorlar. Ne de olsa, NATO’nun desteği ile Dostobanderyalıların saldırısının başarılı olduğunu ve topraklarımızın bir kısmını reddettiğini hayal edersek, Rusya Cumhurbaşkanının 2 Haziran 2020 tarihli kararnamesinin kuralları sayesinde nükleer silah kullanmaya devam etmek zorunda kalırdık. Başka bir çıkış yolu kalmayacak.”. Ukrayna sivillere yaptığı saldırılar karşısında Batılı ülkelerin kınamaları ile karşılaşmayacağını veya Batı medyasında yüksek ses getirmeyeceğini farkında olduğundan saldırıların sorumluluklarını üstlenerek sivilleri hedeflemeye devam etmektedir. Rusya’ya göre Dünyadaki terör eylemleri Batı tarafından kınanmakta ancak kendileri tarafından terör eylemleri desteklendiğinde bu eylemli “özgürleştirme” olarak tanımlamaktadırlar.

Bazı insanların dediğinin aksine Kırım Köprüsü’ne ve Gazprom Boru Hattı’na olan saldırıların Rusya tarafından yapıldığını düşünmüyorum. Kanaatimce bu saldırıların gerçekleşmesi Rusya’nın yıllardır oluşturduğu süper güç algısına zarar vermektedir. ‘Dünyanın süper gücü’ Rusya’nın başkentine olan birden çok dron saldırısını engelleyememiştir ve güvenlik açığı verdiğini Dünyaya göstermiştir. Bu güvenlik açığı Rusya’nın beklenildiği kadar bir süper güç olmadığını göstermiştir. Ayrıca bu saldırıların devam etmesi durumunda Rusya’nın nükleer silah kullanmasının önü açılmış olacaktır.

Suudi Arabistan’ın ev sahipliğinde, 5-6 Ağustos 2023 tarihinde gerçekleşecek olan Ukrayna barış görüşmeleri yapılması planlanlanmıştır. Ukrayna ve Rusya halen aynı masaya oturmayı reddetmetke olduğundan görüşmelere Rusya katılmayacaktır. Ukrayna Devlet Başkanı Volodymyr Zelensky, barışın sağlanması için 2022 yılında yayınladığı 10 maddelik barış planının^[1] gerçekleşmesi gerektiğini söyledi (Gray & Balmforth, 2023). ABD, Rus ve Ukrayna yetkilileri bu görüşmeden olumlu bir sonuç çıkmayacağından eminler (Voanews, 2023). Ukrayna milletvekili Alexander Merezhko, görüşmelere Çin’in katılmasından rahatsızlık duyduğunu belirterek Çin’e güvenmediğini söylemiştir (Gainsbourg, 2023). Ne yazık ki barış görüşmelerinden bir sonuç alınmayacağı ortadadır, Zelenskiy’nin 10 maddelik barış planının en temel maddesine göre Ukrayna’nın toprak bütünlüğü Rusya tarafından tanınmalı ve saygı duyulmasıdır. Ancak Donsekt bölgesinin Rusya’ya bağlanması ile birlikte bu maddenin yakın bir zamanda gerçekleşmeyeceği aşikârdır.

Tahıl Anlaşması

Tahıl üretiminde Ukrayna ve Rusya önemli rol oynamaktadırlar. 2022 tarihinde savaşın başlamasıyla Ukrayna’nın başta Odessa Liman’ı ile birlikte Chernomorsk ve Yuzhny Limanları’ndan ihracatı sağlanan gıda ürünleri gemilerin batırılma riskinden dolayı güverte alamamaya başlamışlardır. Dünyada gıda fiyatlarınının artmasını engellemek amacı ile Türkiye arabuluculuğunda Ukrayna ve Rusya’nın Karadeniz’den çıkacak olan gıda sevkiyatı yapılması amacı ile anlaşmaya varılması sağlanmıştır. 22 Temmuz 2022 tarihinde Tahıl Anlaşması Dolmabahçe Sarayı’nda imzalanmıştır. Anlaşmaya göre iki tarafta gıda sevkiyatı yapan gemilerine saldırmayacak ve Rusya’nın hakim olduğu Karadeniz’den Rusya garantörlüğü altında geçerek Akdeniz’e ulaşacaktır. Dikkat çekilmesi gereken nokta gıda anlaşmasında Rusya ve Ukrayna’nın aynı belgeye imza atmamış olmasıdır. Ukrayna, Türkiye ve BM ile gıda antlaşmasına imza atarken, Rusya’nın ise Türkiye ve BM ile “aynı” antlaşmayı imzalamıştır (Fahim, 2022). Ayrıca anlaşma masasında Rusya ve Ukrayna’dan temsilciler bir arada oturmayarak savaşın ciddiyetini göstermişlerdir(Fahim, 2022).

Anlaşmanın imzalanmasından bir gün sonra Rusya, Odessa’da bulunan askeri üssü bombalayarak 31 sivilin hayatını kaybetmesine neden olmuştur (Aljazeera, 2022). Ukrayna yetkilileri bu saldırının anlaşma ihlali olduğunu savunurken, Rus tarafı ise limanları bombalamadığını, yalnızca askeri yapıları vurduğunu belirtmiştir (Fahim, 2022).

29 Ekim 2022 tarihinde Rusya, Tahıl Anlaşması’nı askıya aldığını duyurmuştur. Askıya alma sebebini “Kiev rejiminin İngiltere ile birlikte gerçekleştirdiği bir terör eylemi nedeniyle, tahıl koridorunun güvenliğini sağlamada yer alan Karadeniz filosu gemilerine ve sivil gemilere karşı yaptığı saldırı.” olarak bildirmiştir (TASS TELEGRAM, 2022a). Putin 2 Kasım 2022 tarihinde yaptığı açıklama ile tahıl antlaşmasına katılımının yeniden başlattığını bildirmiştir (TASS TELEGRAM, 2022b).

Anlaşmanın ilk etapta 4 ay sürmesi planlanmış, süre bitiminde gerekli görüldüğü takdirde uzatılması planlanmıştır. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın arabuluculuğu ile 17 Temmuz 2023 tarihine kadar antlaşma uzatılabilmiştir.

17 Temmuz 2023 tarihinde Rusya, tahıl anlaşmasının ülke çıkarları ile ters düştüğünü belirterek anlaşmadan çekildiğini açıklamıştır. Rusya’nın savına göre Ukrayna tahıl koridorunu terör saldırılarını gizlemek için kullanmaktadır. Rusya Devlet Duması Başkanı Vyacheslav Volodin, telegram kanalında yayınladığı haberde bu konu hakkında şunları söylemiştir; “İnsani yardım koridoru Kiev rejiminin terörist saldırılarını örtbas etmek için düzenli olarak kullanılmaktadır: Ekim ayında ve daha sonra Mart ve Nisan aylarında insansız tekneler Karadeniz filosuna ve sivil altyapıya saldırmaya çalışmışlardır.” (Вячеслав Володин, 2022).

Ayrıca Rusya Devlet Duması Başkanı Vyacheslav Volodin, Tahıl Anlaşması’nın uzatılması için Ukrayna’nın terör saldırılarını durdurması gerektiğini belirtmiştir, “Yeniden başlaması ancak Rusya’ya karşı yükümlülüklerin yerine getirilmesi ve tahıl koridorunun terörist saldırılar için kullanılmaması durumunda mümkündür.” (Вячеслав Володин, 2022).

1 Ağustos 2023 tarihinde Kremlin sözcüsü Dmitry Peskov, Sputnike verdiği röportajda Rusya’nın tahıl anlaşmasına dönmesi halen açık kapı olduğunu söyledi, ancak anlaşmaya geri katılması için Batı’nın Rusyaya karşı olan sorumluluklarını yerine getirir getirmez antlaşmaya tekrardan dahil olacağını söyledi. Mevzu bahis sorumluluklar Rus yetkililerinin 2022 yılından itibaren tekrar ettiği 7 şart vardır. Rusya’nın Birleşmiş Milletler Daimi Temsilci Yardımcısı Dmitriy Polyanskiy, bu 7 şartın ne olduğunu söylemiştir;

“Birincisi, Rus tahıl ve gübresinin dünya pazarlarına arzına yönelik yaptırımların sözde değil, gerçek anlamda kaldırılması. İkincisi, gıda ve gübre tedariki alanında hizmet veren Rus bankalarının, finans kurumlarının önündeki tüm engellerin kaldırılması, Üçüncü şart olarak tarım makinelerinin ve gübre endüstrisiyle ilgili yedek parça ve bileşenlerin Rusya’ya sevkiyatına yeniden başlanması, dördüncü şart, gemilerin kiralanması ve Rus gıda ihracatının sigortalanması ile ilgili tüm sorunların çözülmesini ve bu sevkiyatlar için tüm lojistiğin sağlanmasını, Rus gübresinin ve gübre imalatında kullanılan hammaddelerin sevkiyatının genişletilmesi için her türlü koşulun sağlanması gerektiğini ve bunlar arasında Tolyatti-Odessa amonyak boru hattının yeniden devreye alınmasının yer aldığını belirten Polyanskiy, tarım sektörüyle ilişkili dondurulmuş Rus varlıkları üzerindeki blokajın kaldırılmasını altıncı şart, Yedinci şartın tahıl anlaşmasının, en başta belirlendiği gibi, yeniden beşeri niteliğe sahip olmasının sağlanması olduğunu anlatan Polyanskiy, anlaşmanın ‘zengin ülkeleri daha zengin yapmak yerine ihtiyaç sahibi ülkelerin çıkarlarına hizmet etmek”

olarak açıklamıştır(Politika haber, 2023). Eğer bu şartlardan bir kaçı karşılanır ise Rusya’nın tekrardan masaya oturması olasıdır.

NATO-Rusya

Rusya’nın Ukrayna’ya saldırmasının en önemli sebebi NATO’nun genişleme planıdır. 2010 yılında Rusya, Ulusal Güvenlik Stratejisi adlı doktrini değiştirerek NATO’nun Doğu Avrupa’ya genişlemesini birincil tehdit olarak belirtmiştir (Cooper, 2021). NATO’nun genişlemesi, Rusya’nın BDT ülkeleri ile entegrasyonuna zarar vereceği ve BDT ülkeleri sınırlarında olası NATO çatışması yaşanabileceğinden bahsedilmiştir. 2015 yılında aynı belge güncellenerek, Neo Avrasyacılığın temel prensiplerinden olan “Ortak Düşman Atlantikçiler” teorisinin etkileri daha keskin bir şekilde deklare edilmiştir (Selim KURT, 2018). Belgenin 2015 versiyonunda, NATO ve Batı’nın, Rusya’nın yakın çevre olarak gördüğü topraklara girişi ulusal tehdit olarak belirtilmiştir. Rusya’nın Ukrayna politikasında Neo-Avrasyacı doktrin izlendiğini ve birkaç istisna hariç bu yolda ilerlemektedir. Neo Avrasyacı doktrinin babası olan Alexander Dugin 1997 yılında bağımsız bir Ukrayna’nın olmasına Rusya’nın izin vermemesi gerektiğini, bağımsız bir Ukrayna, Rusya’nın Karadeniz’deki jeopolitik ve etknik-kültürel çıkarlarına zarar vereceğini belirterek, özellikle Kırım’a egemen bir Ukrayna’nın, Rusya güvenliğine doğrudan bir tehdit oluşturacağını belirtmiştir (Selim KURT, 2018). Bu çerçevede NATO, Rusya’nın yavru ayısıyla uğraşarak anne ayıyı uyandırdığını söylemek yanlış olmaz.

Rusya’nın savaş sebebini meşrulaştırmaya çalışmasında ki diğer bir argüman ise Ukrayna’nın Donetsk’te yıllardır düzenlediği soykırımdır. Rusya Devlet Duması Başkanı Vyacheslav Volodin, 24 Mart 2022 tarihinde telegramdan yayınladığı haberde NATO’nun Sırbistan’ı bombalamasının ardından Rusya’nın tepki gösterecek güçte olmadığını belirtmiş ancak Putin ile beraber Rusya’nın ABD’ye kafa tutabilecek bir güçte olduğunu söyleyerek, Donbass’ta yaşayan Rusların soykırımına izin vermediğini belirtmiştir (Vyacheslav Volodin, 2023). Rus yetkilileri her fırsatta Donbass’ta olan soykırımı hatırlatmakta ve savaş sebeplerini meşru kılmaya çalışmaktadırlar.

Resmi kaynaklara göre ABD, işgalin başlangıcından itibaren Ukrayna’ya tek başına 60 milyar dolarlık bir destek vermiş, bu yardımın 43 milyar doları ise askeri teçhizattır (Mellen & Galocha, 2023). Rusya’nın savunma bütçesinin 2022 yılında 86 milyar dolar olduğu göz önüne alınınca Rusya’nın bu işgalde yalnızca Ukrayna ile savaşmadığını, NATO ile mücadele ettiği de aşikardır (Statista, 2023).

Avrupa Birliği, Rusya’nın saldırganlığına karşı büyük ve benzeri görülmemiş yaptırımlar uyguladı. Bu yaptırımlar bireysel yaptırım, ekonomik yaptırım, kuruluşlara yaptırım ve vize önlemlerini içerir. Haziran 2023 tarihinde getirilen yeni yaptırımlar ile birlikte 1900 kuruluş ve bireye yaptırım uygulanmıştır (EU, 2023). Rusya bu yaptırımlara karşılık olarak Avrupa ülkelerine olan gaz akışını kesmiştir (Anadolu Ajansı, 2022). Ancak iki tarafında beklediği sonuçlara çeşitli sebeplerden dolayı ulaşamamıştır; Rusya, Hindistan ve Çin gibi büyük pazarlara yönelmiş, Avrupa pazarından doğrudan çekilmesine rağmen doğalgazı Hint ve Türk şirketleri aracılığı ile Avrupa’ya satmaya devam etmektedir. Bu yıl kış mevsiminin sert geçmemesi nedeni ile Avrupa, Rus doğalgazına beklenildiği kadar ihtiyaç duymamıştır. Ayrıca işgalin başlamasından itibaren ABD’nin, AB’ye olan gaz ihracatı ikiye katlanmıştır (Exarheas, 2023).

Savaşın başlangıcından sonra NATO ilk defa 2022 yılının Haziran ayında bir zirve düzenlemiştir. Zirvenin genel konusu savaş hakkında alınacak önlemler ve izlenecek stratejiler. Zirve deklerasyonu Rusya’nın kınanması ile başlamaktadır. Dekorasyonda dikkat çeken kısımlardan birisi ise üçüncü maddedir; “Uluslararası hukukun açık bir ihlalidir. Rusya’nın korkunç zulmü, kadınları ve çocukları orantısız bir şekilde etkileyen muazzam insan ıstırabına ve kitlesel yerinden edilmelere neden oldu. Bu insani felaketin tüm sorumluluğu Rusya’ya aittir. Rusya güvenli, engelsiz ve sürekli insani erişim sağlamalıdır…” (NATO, 2022). Görüldüğü üzere savaşın tüm suçu Rusya’nın üzerine yıkılarak başta NATO olmak üzere Ukrayna’ya hiç sorumluluk yüklenmemiştir. Ancak hatırlatmakta fayda var ki bu savaş 1 yıllık bir savaş olmaktan çok uzaktır, 2014 yılından beri devam etmekte olan bir mücadeledir. Rusya çoğu kez Batılı ülkelere Donsek’te dönen faciaları anlatsada etkisi olmamıştır.

Zirve kararlarının sekizinci maddesinde NATO, Ukrayna’ya askeri, siber güvenlik ve siyasi destek sağlama kararı alarak tam desteklerini açıklamışlardır. Dekorasyonda dikkat çeken diğer bir terim ise beşinci ve dokuzuncu maddelerindendir; karara göre Rusya ile olan savaşı terörizm ile savaş olarak nitelendirmişlerdir. Rusya’da ayna politikası izleyerek Batı’yı terör destekçisi olarak tanımlamaktadır. Rusya Güvenlik Konseyi Başkanı Dmitriy Medvedev, NATO ve Ukrayna’yı sürekli olarak terörist olarak tanımlamaktadır. Geçtiğimiz günlerde telegram kanalında yayınladığı habere göre Rusya topraklarında sivilleri hedefleyen, Batı destekli Ukrayna saldırılarının devam etmesi durumunda nükleer silah kullanılacağı konusunda uyarmıştır (Dmitry Medvedev, 2023).

2023 yılının Temmuz tarihinde tekrardan bir NATO zirvesi düzenlenmiştir. Bu zirvenin önemli noktalarından birisi ise NATO’ya 31’inci üye olarak katılan Finlandiya’nın katılmasının ardından düzenlenen ilk zirvedir. Ukrayna Devlet Başkanı Vladimir Zelensky, zirveye tekrardan askeri üniforma ile katılmış, Zelensky üzerine ilgi yoğun olmuştur. Zirve deklarasyonunun 7. maddesinde NATO, Rusya’nın müdahalesini gereksiz ve sebepsiz olarak tanımlamaya devam ettiği görülmektedir (NATO, 2023). NATO’nun savaşın sebebini anlamaması veya anlamamazlıktan gelmesi, bu savaşın uzamasına ve arabuluculuk açısından işleri oldukça zora sokmaktadır. Deklarasyonun 11. ve 12. Maddelerinde de belirtildiği üzere, Stoltenberg, Ukrayna’nın NATO’ya yakın olduğunu ve şartlar yerine geldiğinde davet edeceklerini açıkladı. 12. maddenin önemli diğer bir kısmı ise NATO-Ukrayna konseyinin kurulacak olduğunun belirtilmesidir. Bu konseyin amacı 12. maddede şöyle açıklanmıştır;” Siyasi diyalog, angajman, işbirliği ve Ukrayna’nın NATO üyeliğine yönelik Avrupa-Atlantik özlemlerini ilerletmek için müttefikler ve Ukrayna’nın eşit üyeler olarak oturduğu yeni bir ortak organ olan NATO-Ukrayna Konseyi’ni kurmaya karar verdik.” (NATO, 2023). Ancak savaş bitinceye kadar Ukrayna’nın NATO’ya üyeliği olasılık dışıdır.

Çin -Rusya

Putin, Ukrayna’ya saldırmadan önce Çin’e ziyarette bulunarak gelecek için destek arayışına girmiştir. Çin ile beraber NATO’nun genişlemesine karşı olduklarını ve ABD’nin Çin ve Rusya’nın içişlerinden uzak durması gerektiğini belirtmişlerdir (Moritsugu, 2022). Rusya’nın devlet politikası düşünüldüğü zaman Rusya’nın bu savaşta Çin veya başka bir ülkeye bel bağladığını düşünmek tam olarak doğru değildir. Başka devletlerden topyekün yardım istemek, Rusya’nın uluslararası arenada çizdiği güçlü ve bağımsız bir devlet modeline tezat oluşturmaktadır. Bu açıdan Rusya, Çin’den destek istemektedir ancak elzem bir ihtiyaç değildir. Ayrıca dikkat çeken bir nokta ise, 2022 olimpiyatlarında Putin’in Çin’e olan ziyareti sonrasında çıkan savaş 2014 yılında paralellik göstermektedir. 2014 yılında Rusya’da düzenlenen olimpiyatlar sırasında Çin Devlet Başkanı, Putin ile görüştükten kısa bir süre sonra Rusya, Kırım’ı ilhak etmiştir.

Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, 19 Mart 2023 tarihinde kaleme aldığı “Rusya ve Çin – geleceğe bakan bir ortaklık” adlı makalede Rusya ve Çin’in gelecekte izleyeceği ilişkiler önemli noktalara değinmektedir. Mevzubahis makalede dikkat çeken en önemli konu olarak Rusya’nın savaş ile birlikte sıklıkla vurguladığı çok kutuplu dünya düzenidir.

Makalede geçen “Kolektif Batı”, tüm devletlerin ve halkların kaderini tehlikeye atarak, arkaik dogmalara, ele geçmez egemenliğine giderek daha fazla tutunuyor. Amerika Birleşik Devletleri’nin, Rusya ve Çin’in yanı sıra Amerikan diktalarına boyun eğmeyen herkesi çevreleme yönünde izlediği yol, daha keskin ve iddialı hale geliyor. Uluslararası güvenlik ve işbirliği mimarisi parçalanıyor. Rusya “acil tehdit” ve Çin “stratejik rakip” olarak ilan edildi.” (Vladimir Vadimiroviç Putin, 2023) bölümü Rusya’nın Çin ile beraber “Batı” tarafından kurulan ve “Batılı normların genelgeçer kanun” gibi görüldüğü Dünya düzenine karşı bir başkaldırı bildirisi olarak analiz etmek mümkündür. Bölümün son cümlesinde söylendiği gibi “Kolektif Batı” Çin ve Rusya’yı kendisine rakip olarak gördüğünden, iki ülkenin gelişimini engellemek için çaba sarf etmekte ve bunu meşru olarak göstermektedir.

Vladimir Putin dönemi Rusya’nın çoğu zaman izlediği Neo-Avrasyacılık düşüncesinin temelinde çok kutuplu Dünya düzeni karşıtlığı ve Amerikan emperyalizmin yeni adı olan globalizasyonu karşıtlığı vardır. Neo Avrasyacılar, Rusya’da ki tüm kötülüğün kaynağının Batıdan geldiğine inanmakta ve Batıyı Rusya’nın çıkarlarına bir düşman olarak görmektedirler. Uluslararası arenada “dostluk” yerine “çıkar” olgusunu ileri sürerek realist düşünce ile benzerlik göstermektedirler. İnsan hakları, demokrasi ve sivil toplum örgütlerinin Batılı düşünceler olduğunu savunmakta ve Rusya’nın çıkarlarına ters olduğunu öne sürerek bu fikirlerin Rusya’da olmaması, ayrıca devletin uluslararası arenada tek güç olması gerektiğini savunmaktadırlar. Neo Avrasyacılar, gelenekçi ve muhafazakar yapılarını kültürel farklılık ve zenginlik olarak kabul eder, Batılı devletlerin zorla kendi kültürlerden olan demokrasi, laiklik, gibi kavramların Rusya’ya empoze edilmesine karşı çıkarlar (Yılmaz, 2010). Rusya çok kutuplu Dünya düzenine geçişte kendisini başrol olarak görmekte ve Çin ile işbirliği yapmayı elzem görmektedir (TASS, 2023).

Rusya ve Çin arasındaki ilişkilere değinilmesi gereken bir nokta ise 26 Nisan 2023 tarihinde Çin Devlet Başkanı Şi Cinping ile Ukrayna Cumhurbaşkanı Vladimir Zelenski arasında gerçekleştirilen telefon görüşmesi ve bu görüşmenin ardından gerçekleşen Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un Pekin’e yaptığı ziyarettir. İngiltere hariç Avrupa devletlerinin ve Çin’in Ukrayna-Rusya savaşının en kısa zamanda sonlanması istekleri sıkça dile getirilen bir konudur. Başta Fransa olmak üzere diğer Avrupa devletlerinin ve Çin’in mekik diplomasisi kullanarak, Çin’in Rusya’yı ateşkese, Avrupa’nın ise Ukraynayı ateşkese ikna ederek barışın sağlanmasını amaçlamaları olasıdır.

Çin Hükümetinin 24 Şubat 2023 tarihinde yayınladığı “Çin’in Ukrayna Krizinin Siyasi Çözümüne İlişkin Pozisyonu” adlı raporun 1. Maddesinde “Tüm ülkelerin egemenliğine saygı duymak.” adlı başlıkta, Rusya’nın Ukrayna topraklarında ki egemenliğine saygı duyması gerektiğini belirterek Rusya’nın işgal ettiği topraklardan çekilmesi gerektiğini belirtmiştir (Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China, 2023). Çin Hükümetinin yayınladığı barış planında (1. Harita)’da gözüktüğü gibi Dinyeper Nehri’nin doğusunda kalan toprakların gayri-askeri bölge olması planlanmıştır.

Dinyeper Nehri’nin doğusunda kalan bölge tarihsel ve sosyolojik olarak Rusya’ya daha yakındır. Ukrayna’da gerçekleşen 2010 seçim sonuçları incelendiğinde Ukrayna’daki kutuplaşma gözlemlenebilir (Harita 2). Ukrayna’nın doğusundaki oy alan adaya baktığımız zaman Rus yanlısı bir politika izlediğini görebiliriz. Ukrayna’nın doğusu sosyokültürel olarak Rusya’ya, Batısı ise Avrupa’ya daha yakındır. Ukrayna’nın doğu kesimi, ağırlıklı olarak Rusça konuşan, günlük yaşamlarında Ukraynaca’yı daha az kullanan, Ruslarla aynı Ortodoks mezhebini paylaşan ve Sovyetler Birliği’ni tarihi bir hafıza olarak olumlu gören etnik Ukraynalı ve Ruslardan oluşuyor. Bu sebeple doğu bölgesinde yaşanabilecek olan eylemlerin ortaya çıkmaması için bu bölgenin gayri-askeri bölge olarak planlandığı varsayılabilir.

Harita 2.

Ukraine 2010 President Election Results.

^[2]

Rusya ve Çin arasında 2022 deki savaşın başlamasından beri genel olarak olumlu ilişkilerin arttığını görebiliriz. Avrupa ve ABD’nin Rusya’ya topyekün ambargo uygulamasının sonucu olarak Rusya yeni pazarlar arayışına girmiştir. Rusya bu süreçte ambargonun etkisini hafifletmek için başta Çin olmak üzere Hindistan ve Türkiye gibi ülkelerle ticaret hacmini artırmaktadır. Rusya ile Çin arasındaki ekonomik işbirliği savaştan itibaren önemli derecede ilerleme kaydedildi. Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, 13 Haziran 2023 tarihinde Rusya’dan Çin’e yapılacak olan doğalgaz ihracatına ilişkin yasayı onayladı. Anlaşma ile Rusya’nın Çin’e olan doğalgaz ihracatının yılda 10 milyar metreküp artırılması bekleniyor. Antlaşma aynı zamanda gümrük ve vergi gibi konularda düzenleme yaparak, ihracat sırasında doğabilecek sorunların engellenmesini amaçlıyor. (TASS, 2023).(Grafik 1)’e bakıldığı zaman 2021 yılına göre 2022 yılında %29.53 oranında hacim artışı olmuştur. Enerji ticareti kapsamında Avrupa pazarından çekilen Rusya, Çin’e yaptığı doğalgaz ticaretini 2,2 milyar metreküp doğalgaz seviyesine ulaşmıştır. Böylelikle Çin’e yapılan enerji ihracatında Rusya birinci konumdadır (Güntay Şimşek, 2023). Doğalgaz ve petrol ticaretinde dolar hegemonyasını kırmak için ikili ticarette yuan kullanılmakta olup ilerleyen ticaretler için mali altyapıyı geliştirmektediler (Voanews-b, 2023). Ancak Çin’in Rusya’ya enerji tedarikinde bağımlı olmayı istememesi sonucunda, ithalatta diğer ülkeler ile görüşmeye devam edecektir. Bu sebeple Rusya’nın kaybettiği Avrupa pazarının yerini Çin’in doldurması şuanlık mümkün gözükmemektedir.

Savaştan itibaren Ruslara yapılan vize yasakları ile birlikte Rus turistlerin gidebileceği alternatif ülkeler olarak Çin ortaya çıkmaktadır. Rusya kökenli havayolu şirketi olan Red Wings, Çin’e olan seferlerini artırarak iki ülke arasında olan kültürel bağların geliştirilmesini ve Rus turistler için alternatifleri artırmaktadır (Rüstem Abdullin, 2023).

Grafik 1. 2022’de Rusya ile Çin arasındaki ticaretin dinamikleri^[3]

Çin, Rusya ile ortak ABD ve NATO tehdidine karşı askeri ilişkileri geliştirmektedirler. Temmuz ayının başında Rus askeri gemileri Şangay’ı ziyaret etmiş, 11 Temmuzda ise ortak tatbikat gerçekleştirmişler, ayrıca tatbikatın sonunda iki ülkenin dostluklarının sonsuza kadar süreceği ile alakalı işaret vermişlerdir (TAJIMA, 2023). 20 Temmuzda Japon Denizi’nde gerçekleşen Çin-Rus tatbikatın amacında Japon Denizi’nde konuşlanmış Japon-ABD gemilerine karşı simülasyon yapılmıştır (TAJIMA, 2023).

Çin Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Mao Ning’in yaptığı açıklama, Rusya ile ilişkilerinin geliştirildiğini ve üçüncü ülkelerin aralarına giremeyeceklerini belirtmiştir; “Uluslararası hukukta temeli olmayan veya Güvenlik Konseyi’nin yetkisi olmayan tek taraflı yaptırımlara ve uzun süreli yargıya karşıyız. Çin-Rusya işbirliği hiçbir üçüncü tarafı hedef almaz ve herhangi bir üçüncü tarafın kesintiye uğraması veya zorlamasından uzak olacaktır.” (Voanews-b, 2023).

Savaşın başlangıcında Rusya’yı açıktan desteklemeyen Çin, artık NATO’nun sıradaki hedefin kendisi olduğu bilincine varmış olup, Soğuk Savaş döneminde, Sovyetler’i NATO’ya karşı tek başına bıraktığı hatayı tekrararlamak istememektedir.

Türkiye-Rusya

Türkiye, Rusya ile Ukrayna arasında olan savaşla beraber Atatürk’ün miras bıraktığı denge politikasını başarılı bir şekilde izlemektedir. Rusya ile Türkiye arasındaki ilişkiler şu anda tarihin en yüksek seviyesindedir. Putin ve Erdoğan döneminin başında iki ülkenin yakınlaşmasındaki en önemli sebep Batı’ya beraber yakınlaşmak istemeleriydi. Rusya zaman içerisinde Ukrayna krizi sonucunda Batı’dan uzaklaşırken, Türkiye Batı ilişkilerini belli bir barajın üzerinde tutmayı başarabilmiştir.

7 Temmuz 2023 tarihinde Vladimir Zelensky’nin Türkiye’ye yaptığı ziyarette, Rusya açısından dikkat çekici gelişmeler yaşanmıştır. Erdoğan barışa yönelik çağrı yapmış, ardından Ukrayna’nın NATO’ya üyeliğini hak ettiğini söylemiştir (Bloomberght, 2023). Mevzu bahis açıklama Rus basınında oldukça sert eleştirilmiştir, ancak Rus diplomatları, Türkiye’nin bir NATO üyesi olarak kendi sorumluluklarını olduğunun farkında olduğunu ve NATO’ya üyeliği hak etmeyi söylemek ile NATO’ya katılımına destek vermenin farklı şeyler olduğunu, bu açıklamanın iki ülkenin dostluğuna zarar veremeyeceğini söylemişlerdir.

Zelensky-Erdoğan görüşmelerinin ve Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın İsveç’in NATO’ya katılımı ile ilgili açıklamasının ardından NATO Genel Sekreteri Stoltenberg ve ABD Türkiye’nin Avrupa Birliği (AB) üyeliğini desteklediğini açıklamıştır (NTV, 2023). Rusya, NATO’nun İsveçe doğru genişlemesini “büyük bir hata” olarak tanımlamış, Kremlin sözcüsü Dmitry Peskov, durumla ilgili yaptığı açıklamada “Kimse Türkiye’yi Avrupa’da görmek istemiyor, Avrupalıları kastediyorum. Ve burada Türk ortaklarımız da pembe gözlükler takmamalı” demiştir (Evrensel, 2023).

10 Temmuz 2023 tarihinde, Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, AB’ye Türkiye’nin üyelik müzakere yeniden başlatılması ile ilgili çağrıda bulundu (Euronews, 2023). Bu beklenmedik çağrının sebebi İsveç’in NATO’ya katılımı ile ilgili angajman kozu olarak düşünülmektedir. Türkiye, AB ile müzakereleri tekrar başlatmadan günler önce Ukrayna’da Ruslara karşı savaşıp, esir düşen Azov komutanlarının savaş bitene kadar Türkiye’de kalmaları anlaşılmıştı. Ancak Türkiye’nin Batıya doğru değişen rotasını desteklemek için Azov komutanları Ukrayna’ya iade edilmiş, Rusya ise Türkiye’ye karşı hayal kırıklığı duymaya başlamıştır. Ancak Rusya’nın Türkiye’ye karşı tutumunun değişmesinin asıl sebebi, Azov komutanlarının iade edilmesi ile aynı sebep olan Türkiye’nin Batıyla yakınlaşma çabasıdır. Rusya’nın gözünde, Türkiye’nin rota değişimi, arabuluculuk konumuna zarar verdiğini düşünülmektedir. Putin’in tahıl anlaşmasından çekilmesinin bir sebebinde Türkiye’nin değişen rotası olarak yorumlamak mümkündür. Rusya, Türkiye’nin arabulucu olduğu tahıl anlaşmasından çıkarak operasyonu Afrikada olduğu gibi kendi başlarına yürütmeye çalışabilirler. Ülkemizin Avrupa’ya yönelmesi devam ederse ilerleyen zamanlarda Türkiye’nin Rusya’nın gözünde diğer NATO ülkelerinden farkı kalmaması gibi bir durumla karşılaşabiliriz.

Latin Amerika-Rusya

Rusya, Ukrayna ile girdiği savaştan beri yeni pazarlar ve müttefikler aramaktadır. Savaş öncesi Rusya, Latin Amerika’ya yatırımlar yapmakta ve ilişkilerini geliştirmekteydi, savaş ile birlikte Rusya’nın Latin Amerika’ya olan ilgisi artmıştır. 2022 yılında ABD ve Rusya çekişmesinin tekrardan su yüzüne çıkması ile beraber Rusya, Latin Amerika’da ABD etkisi kırmayı hedeflemektedir. Latin Amerika’nın, Rusya açısından önemli bir bölge olmasındaki sebepleri arasında bölgenin doğal kaynak açısından zengin olması, insan kaynağı açısından bol olması ve ABD’ye olan mesafesidir. Latin Amerika, ABD’nin “arkabahçe” olarak tanımladığı bir bölge olduğundan ve bu doğrultuda Rusya, ABD’ye en yakın bölge olan Latin Amerikada, ABD’nin etkisini kırmaya çalışması, Rus Neo-Avrasyacılığı bağlamında önemlidir. Bu doğrultuda Rusya’nın, 2023 yılının Nisan ayında yaptığı Latin Amerika ziyaretine değinmek gerekmektedir.

Savaşın başladığı dönemde 7 Nisan 2022 tarihinde, Birleşmiş Milletler, Rusya’nın insan hakları konseyinden uzaklaştırılmasına ilişkin BM Genel Kurulu oylaması yapılmıştır. 33 Latin Amerika ülkesinden 13’ü ya çekimser kaldı ya da karara karşı oy kullanmamıştır (Elías, 2022). 10 Haziran 2022 tarihinde ise Nikaragua Hükümeti, ABD’nin etkisini sarsacak bir kararname çıkartarak Rus askerlerinin eğitim, yasa uygulama veya acil durum müdahalesi amacıyla Nikaragua’da konuşlanma yetkisi vermiştir (CBS NEWS, 2022).

Latin Amerika, Soğuk Savaş dönemi boyunca Sol yönelimde olmuştur. Bu sol eğilimin sonucu olarak Sovyetler Birliği ile iyi ilişkiler içindedirler. ABD, solcu olan Latin Amerika ülkelerini Soğuk Savaş’tan beri cezalandırmakta, bu sebeple ile kendine en yakın tutması gereken ülkeleri kendinden uzaklaştırmaktadır. Kremlin ise bu ülkeler ile ortak ilişkilere dayanan bir politika uygulamaktadır (Dr. Emrah KAYA, 2023). Rusya, savaş ile birlikte artık Batı hegemonyasının zayıfladığını ve çok kutuplu dünya sisteminin kurulmasını ana argümanı haline getirmiştir.

Rusya, uzun zamandır uluslararası ilişkilerin Batı ekseninde cereyan ettiğini ve buna karşı çıktığını sıkça belirtmiştir. Neo-avrasyacılığın temel hedeflerinden birisi olan, Batı hegemonyasına karşı çıkmak, burada devreye girmektedir. Rusya, uluslararası arena’yı Batı hegemonyasından kurtarmak ve uluslararası kurumlarında tüm dünya devletlerini etkin kılmak için Latin Amerika ülkelerine ziyarette bulunmuştur. Rusya Latin Amerika ülkelerinden öncelikle savaş için destek almak, ikincil olarak ise ekonomik işbirlikleri için diplomatik ziyaretlerde bulunmuştur. Rusya Dışişleri Bakanı Lavrov’un Latin Amerika rotasına baktığımızda Batı karşıtı ülkelerden başladığını görebiliriz. Ziyaret Brezilya’dan başlayıp, ardından Venezuella ve Küba ile devam edip, Nikaragua ile son bulmuştur. Uzun yıllardan Batılı ülkelerin yaptırımları altında ezilen Venezuella’ya, Lavrov’un yaptığı ziyaret oldukça manidardır. Rusya, savaşın başında beri Batılı ülkeler tarafından resmen dünyadan dışlanmakta ve keyfi olarak yaptırımlar uygulamaktadır. İki ülkede enerji kapsamındaki yaptırımlardan dolayı büyük zorluklar yaşamaktadırlar. Rusya’nın yaptırımları kırmak adına yaptığı bir politika, enerjiyi Hindistana satmakta, Hindistan ise Avrupa’ya satmaktadır. Rusya’nın pazarlarında daralma olması, yeni pazarlar arayışına yöneltmiştir. Venezuella ile Rusya birbirini stratejik ortak olarak tanımlamaları, yeni pazarlara açılmak için bir fırsat olabilir (TASS, 2023).

Lavrov, yeni pazarlar aramaktaki bir sonraki durağı Küba olmuştur. Lavronun yaptığı ziyaret Küba’daki cumhurbaşkanlığı seçimlerine denk gelmekte ve Küba 30 yıllık bir ekonomik krizin içindedir (Yiğit KIRDÜK, 2023). Küba, ABD tarafından sert yaptırımlara maruz kalmaktadır, bu sebeple yeni pazarlar aramakta ve ekonomik krizi hafifletmeyi amaçlamaktadır (France 24, 2023). Rusya, bu durumu lehine kullanarak hem enerji pazarınına Küba’yı dahil etmeyi amaçlamakta hemde Batının etkisiyle ekonomik krize giren Küba’yı, ekonomik krizini hafifleterek Ukrayna savaşında desteğini almayı amaçlamaktadır. Lavrov ziyaret sonrası yaptığı açıklamada thanked Cuba for ‘full understanding’ on Ukraine invasion (France 24, 2023). Anlaşılacağı üzere Lavrov’un Küba’ya yaptığı bu ziyaret oldukça olumlu sonuçlanmıştır.

Latin Amerika’nın en büyük ülkesi olan Brezilya bir BRICS ülkesidir. Brezilya ile Rusya ilişkileri diğer Latin Amerika ülkelerine göre daha sağlamdır. Lavrov, Breziyla ziyareti ile dolar hegemonyasına zarar vermek ve Ukrayna Savaşı sebebi ile yaşanabilecek uzaklaşmaları önlemektir (Yiğit KIRDÜK, 2023). Dolar hegemonyasının bitmesi demek, ABD’nin keyfi yaptırım yapabilme gücünün önüne kesmek anlamına gelmektedir. Lavrov bu ziyarette uranyum ticareti ile ilgili anlaşma imzalamıştır. Böylece Rusya-Brezilya ilişkileri dahada sağlamlaşmış ve Rusya pazarını dahada genişletmiştir (TASS, 2023).

Lavrov’un bir sonraki durağı olan Nikaragua, ABD’ye misilleme olarak yapılmıştır. Nikaragua jeopolitik olarak önemli bir yeri vardır, Amerika kıtasının birleştiği bölgede bulunmakta ayrıca inşa edilmesi planlanan Nikaragua Kanalı ülkenin önemini artırmaktadır. Ancak bu ülkenin ABD ile sorunlu ilişkilerinin olması bu ülkenin Rusya için önemli bir partner olmasına yol açmıştır. Lavrov bu ziyarette Nikaragua ile barışçıl nükleer enerji planlarının yapılması hem Rusya hem Nikaragua için büyük kazanımlara yol açacaktır (Dr. Emrah KAYA, 2023).

ABD başkanı Joe Biden’ın Şubat 2023 tarihinde yaptığı Kiev ziyaret etmiştir. Bu ziyaret Rusya tarafından oldukça sert karşılanmıştır. Rusya’nın yavru ayısı olarak tanımlanan Ukrayna’ya, Biden’ın ziyarette bulunması ayının yavrusuna müdahale etmeye benzer. Bu sebeple Lavrov, Latin Amerika’nın önemli ülkelerini ziyaret etmiştir. Bu ziyaret ABD’ye Ukraynadan ve arka bahçemden uzak dur.” demektir.

Sonuç olarak Lavrov’un, Latin Amerika ziyareti Rusya adına olumlu geçmiştir. Ancak Lavrov’un bu ziyaretten beklediği kadar verim aldığını söylemek zordur. Rusya, Latin Amerika ziyareti ile tarım, enerji ve ticari anlaşmalar yapmıştır, lakin Rusya, çok kutuplu dünya düzenine doğru giden antlaşmalar yapmayı ve ABD’nin bu bölgedeki etkisini zayıflatmayı amaçlamıştır. Aynı zamanda Rusya, bu ziyaret ile Dünyada yalnız olmadığını, ABD’nin sınırında bile halen müttefiklerinin olduğunu göstermiştir.

Afrika-Rusya

2022 yılında Rusya’nın Ukrayna üzerinde askeri operasyon başlatması ile birlikte Rusya, Dünya tarafından yalnızlığa itilmiştir. Rusya, hala dostlarının müttefiklerinin olduğunu ve yalnız kalmadığını göstermek için çeşitli bölgelerle ilişkilerini geliştirmeye başlamıştır. Sovyetler Birliği döneminde Afrika ile karşılıklı kurulan ekonomik ve ideolojik ilişkiler sayesinde Rusya ile Afrika’nın tarihsel olarak olumlu ilişkilere sahip olmuşlardır. Afrika ve Rusya’nın Atlantikçilere karşı olan ortak güvensizliği bu iki bölgenin birbirine olan ilişkilerini geliştirmiştir.

Rusya, Afrika ile ilişkilerini geliştirerek Akdeniz’de güvenli bir yola sahip olmak, Kızıldeniz’de ki limanlara erişim sağlamaktır. Bölgede Savaşın en çok etkilediği bölgelerden birisi olan Afrika ile çeşitli angajmanlara ve ilişkilerini geliştirme yöntemlerine başvurmuştur. Afrika Kıtası için Ukrayna-Rusya savaşı sebebi ile Kıtaya gerçekleştirilen tahıl ticaretinin aksaması ve engellenmesi Afrika için ciddi sorunlara yol açmıştır. Afrika ülkeleri tahıl ihtiyacının %40’ını Rusya ve Ukrayna’dan karşılamaktadır (Bahadır ÇELEBİ, 2022). Rusya’nın Afrikada ki amaçlarından birisi Batı nüfuzunu azaltmaktır. Bu amaç doğrultusunda Afrika’ya yatırım yapmaktadır. Ancak bu yatırım büyük ölçüde hukuk dışı yatırımlardır; paralı asker birliği olan Wagner, seçimlere müdahale, silah antlaşmaları, politik ve ekonomik seçkinleri destekleme ve kukla olarak kullanmak (Nwokolo & Mills, 2022). Rusya kökenli paralı asker birliği olan Wagner, Afrikada ki belli başlı devletlerde kimi seçkinlerin iktidara gelmesine, kimi seçkinlerin ise iktidarda kalmalarına yardım ederek ülkeleri Rusya’ya borçlanmasını sağlamaktadır. Wagner’in bu rejimlere verdiği destek karşılığında Rusya, bu ülkelerdeki doğal kaynakların çıkarılmasına izin veren anlaşmalar yapabilmektedir (Gopaldas, 2023). Rus paramiliter birimlerinin varlık gösterdiği ülkeler arasında Libya, Angola, Orta Afrika Cumhuriyeti, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Gine, Madagaskar, Mali, Mozambik, Sudan ve Zimbabve bulunmaktadır (Gopaldas, 2023). (Harita 3)’e bakıldığında Rusya ile askeri anlaşmalar imzalayan Afrika ülkeleri sayısı oldukça dikkat çekicidir. Bu sebeplerden dolayı Rusya, Afrika’nın doğal kaynaklarına erişmeye çalışan fırsatçı bir devlet olarak tanımlanıyor.

Böylelikle Rusya, Afrika devletlerinin istikrarlarını ve refahın düşmesine, meşru olmayan hükümetlerin ayakta kalmasına yol açarak Afrika ile stabil ilişkilerinin olmasını engellemektedir (Nwokolo & Mills, 2022).

Harita 3. Rusya ile askeri anlaşmalar imzalayan Afrika ülkelerinin haritası.^[4]

2023 yılının Temmuz ayında, Rusya’nın tahıl anlaşmasından çekilmesi ile birlikte Dünya genelinde ve özellikle Afrikada tahıl fiyatlarının artması beklenmektedir. 27-28 Temmuz tarihleri arasında St.Petersburg’da gerçekleşen Afrika Zirvesinde, Afrika ülkeleri ile Rusya arasında birtakım olumlu gelişmeler yaşanmıştır. Rusya, Afrika ile dostluk ve karşılıklı yardım ilkeleri doğrultusunda, Afrika ülkelerinin borçlarını kapatması amacı ile 90 milyon dolar tahsis edeceğinin sözünü verdi. Böylelikle Rusya’nın şuana kadar sildiği borç miktarı 23 milyar dolar olmuştur (TASS, 2023). Rusya ücretsiz olarak 6 Afrika ülkesine 25.000 ila 50.000 ton arasında tahıl gönderimi sözü verdi (FRANCE24, 2023). Rusya’nın bu duruşu ile Afrika devletleri ile doğrudan, araya seçkinleri sokmadan bir yatırım yapması önümüzdeki günlerde Afrika ile Rusya ilişkilerinin gelişmesine öncülük edebilir.

Birleşmiş Milletler’in Rusya’nın Ukrayna’yı işgaline ilişkin oylamasının sonucunda 54 Afrika ülkesinden 16’sı çekimser oy kullanırken 9’u oy kullanmadı. Çekimser kalan veya hayır oyu veren liderler siyasi meşrutiyetten yoksun olan ancak Rus silahları ve Wagner desteğiyle iktidara gelen veya Rusya ile yakın ilişkilere sahip ülkeler olan; Orta Afrika Cumhuriyeti, Mali ve Sudan, Cezayir, Angola, Burundi, Ekvator Ginesi, Gine, Madagaskar, Mozambik, Uganda ve Zimbabve’den oluşmaktadır (Siegle, 2022).

2023 Ağustos ayında Afrika kıtasında önemli gelişmeler yaşanmaktadır. Afrika, Fransa’nın düzenini bozmak için kararlı bir duruş izlerken bir yandan ise Rusya’yı yüceltmektedirler. Burkina Faso ve Mali Batı sömürüsüne karşı bir araya gelmesi ve Nijerya olası bir Batılı ülkenin Nijerya’ya müdahale etmesi durumunda kendi ülkelerine savaş açılmış gibi tepki vererek, karşı savaş ilan edileceğini bildirmişlerdir (T24, 2023). Olası bir savaş durumunda Nijerya’da ki darbeyi destekleyen Wagner kuvvetleri, Nijerya kuvvetleri ile beraber çalışarak, Rus nüfuzunun artırmaya çalışması olasıdır. Nijerya’da Pro-Rus gösterileri başlamıştır. Rusya’nın Afrika üzerindeki politikalarının bir nevi başarılı olduğunu söylemek mümkündür. 2021 yılında darbe yaşanan Mali’de parlamento 26 Temmuz 2023 tarihinde Fransızcayı resmi dil statüsünden çıkarmış, darbeden sonra ki üç yılda ise Fransız televizyonlarını kapatmış, Fransız STK’ların etkinliklerini azaltmış ve en önemlisi Fransız askerlerini ülkeden çıkardı. Mali’den çıkan Fransız askerleri Nijer’de konuşlanmışlarıdır. Nijerya da 26 Temmuz 2023 tarihinde yaşanan darbe ile Fransa’nın pozisyonu Nijerya’da da belirsizdir. Nijerya hükümeti Fransa’ya uranyum ihracatını durdurmuştur. Dünya’nın 4. Nükleer güce sahip olan Fransa’nın uranyum olmadan gücünü sürdürme olasılığı azdır. Afrika üzerinde ki Batı hakimiyetinin yavaştan sarsıldığını görmekteyiz. Burkina Faso’da Batı sömürgesine karşı çıkarak Fransa ve ABD’ye Uranyum ticaretini durdurmuştur (Ulusal, 2023). Güney Afrika Cumhuriyeti’nde ise muhalefet lideri Julius 29 Ekim 2023 tarihinde yaptığı konuşmada, Afrika’ya barış gelmesi için Batılı ülkelerin kıtadan uzak durması gerektiğini söylemiş, ayrıca BRICS’in ABD ve Avrupa’ya alternatif olduğunu söyleyerek Putin’e Afrika’da tam destek verdiğini açıklamıştır (SABC News, 2023).

Yaşanan gelişmelere karşın halen bazı Afrika devletleri Rusya’nın kendilerine olan desteğini samimi görmeyip çıkarcı ve doğal kaynaklara erişmek isteyen bir devlet olarak tanımlamaktadır. Savaş sürecinde Rusya’nın Afrika üzerindeki kartlarını iyi oynadığını söylemek mümkündür. İlerleyen zamanda Rusya paramiliter güçler ile Afrika’daki nüfuzunu artırması mümkündür ancak Wagner’in şuan konumunun belli olmaması Rusya’yı diğer paramiliter gruplar üzerinde güç hakimiyeti kurmaya veya doğrudan elitler desteklemek yerine devletleri desteklemesi gerekebilir. Eğer Rusya devletleri desteklemeye başalarsa Afrika devletlerinin önyargılarını kırabilir ve doğrudan halk odaklı ilişkileri artırabilir bunun sonucu olarak ise Rusya itildiği yalnızlıktan kurtulmayı başarabilir.

Sonuç

Rusya, 2022 yılında Ukrayna’yı işgal etmesi ile birlikte, Uluslararası arenada büyük tepki toplamış, Soğuk Savaş sonrası NATO’nun Çine kayan odağı tekrardan Rusya’ya dönmüştür. Rusya, Dünyadan soyutlanmaya zorlanırken, Rusya, Latin Amerika ve Afrika kıtalarındaki nüfuzunu artırmayı başarmıştırtır. Savaşın başlarından Temmuz 2023’e kadar Türkiye, Ukrayna ve Rusya arasında bir arabulucu edası ile girişimler yapmış ve ne kadar başarılı olsada Türkiye’nin tekrardan Avrupa Birliğine girme emelleri ile politika üretmesi Rusya’yı hayal kırıklığına uğratmıştır.

Kaynakça

Вячеслав Володин. (2022, January 17). Сегодня зерновая сделка не работает. TELEGRAM. Retrieved August 2, 2023, from https://t.me/vv_volodin/668

Лента новостей Крыма. (2023, May 20). Буданов пообещал геноцид каждому жителю Крыма. Лента новостей Крыма. Retrieved August 1, 2023, from https://crimea-news.com/society/2023/05/20/1081561.html

AfricaNews. (2023, July 26). Mali drops French as official language | Africanews. Africa News. Retrieved August 3, 2023, from https://www.africanews.com/2023/07/26/mali-drops-french-as-official-language/

Aljazeera. (2022, July 23). Russia hits key Odesa port day after landmark grain deal: Ukraine. Al Jazeera. Retrieved August 2, 2023, from https://www.aljazeera.com/news/2022/7/23/russia-hits-key-odesa-port-day-after-landmark-grain-deal-ukraine

Anadolu Ajansı. (2022, October 4). Russia’s gas supply cutoff to European countries growing. Anadolu Agency. Retrieved August 7, 2023, from https://www.aa.com.tr/en/economy/russias-gas-supply-cutoff-to-european-countries-growing/2702379

Bahadır ÇELEBİ. (2022, January 17). Gıda Krizi: Tahıl Koridoru Anlaşması Soruna Çözüm Olur Mu? daktilo1984. Retrieved August 2, 2023, from https://daktilo1984.com/bultenler/gida-krizi-tahil-koridoru-anlasmasi-soruna-cozum-olur-mu/?gclid=Cj0KCQjwkqSlBhDaARIsAFJANkhUYbTrXdhOh2I-7k3xg3N-zoeSIrliV8ERx_cDCUvU3P_RcFRics8aApccEALw_wcB

Bloomberght. (2023, July 8). Cumhurbaşkanı Erdoğan Ukrayna Devlet Başkanı Zelenskiy ile görüştü. Bloomberg HT. Retrieved August 4, 2023, from https://www.bloomberght.com/cumhurbaskani-erdogan-ukrayna-devlet-baskani-zelenskiy-ile-gorustu-2334211

CBS NEWS. (2022, June 11). Nicaragua gives permission for Russian troops to enter country. CBS News. Retrieved August 4, 2023, from https://www.cbsnews.com/news/nicaragua-gives-permission-for-russian-troops-to-enter-country/

DAILYSTAR. (2023, May 8). Ukraine vows to ‘keep killing Russians anywhere on planet’ until victory in war. Daily Star. Retrieved August 4, 2023, from https://www.dailystar.co.uk/news/world-news/ukraine-vows-keep-killing-russians-29924794

Dmitriy Medvedev. (2023). Contact @medvedev_telegram. Telegram: Contact @medvedev_telegram. Retrieved August 5, 2023, from https://t.me/medvedev_telegram/362

Elías, M. (2022, April 7). UN General Assembly votes to suspend Russia from the Human Rights Council. UN News. Retrieved August 4, 2023, from https://news.un.org/en/story/2022/04/1115782

EU. (2023, June 26). EU sanctions against Russia explained – Consilium. Consilium.europa.eu. Retrieved August 7, 2023, from https://www.consilium.europa.eu/en/policies/sanctions/restrictive-measures-against-russia-over-ukraine/sanctions-against-russia-explained/#sanctions

Euronews. (2023, July 8). Zelenskiy, Türkiye’den Azov komutanlarını alarak ayrıldı. Euronews.com. Retrieved August 7, 2023, from https://tr.euronews.com/2023/07/08/zelenskiy-turkiyeden-azov-komutanlarini-alarak-ayrildi

Euronews. (2023, July 20). Avrupa Birliği Türkiye ile ilişkileri geliştirmeye yeşil ışık yaktı; şartlarını sıraladı. Euronews.com. Retrieved August 7, 2023, from https://tr.euronews.com/2023/07/20/avrupa-birligi-turkiye-ile-iliskileri-gelistirmeye-yesil-isik-yakti-sartlarini-siraladi

Evrensel. (2023, July 11). Rusya: Türkiye AB’ye katılacağı yanılgısına kapılmamalı. Evrensel. Retrieved August 4, 2023, from https://www.evrensel.net/haber/494475/rusya-turkiye-abye-katilacagi-yanilgisina-kapilmamali

Exarheas, A. (2023, April 5). USA More Than Doubles EU LNG Delivery Target. Rigzone. Retrieved August 7, 2023, from https://www.rigzone.com/news/usa_more_than_doubles_eu_lng_delivery_target-05-apr-2023-172463-article/

Fahim, K. (2022, July 22). Russia, Ukraine sign deal in Turkey to export grain – The Washington Post. Washington Post. Retrieved August 2, 2023, from https://www.washingtonpost.com/world/2022/07/22/ukraine-grain-deal-turkey-russia/

FRANCE24. (2023, July 27). Putin promises free grain at Africa summit. France 24. Retrieved July 27, 2023, from https://www.france24.com/en/live-news/20230727-putin-hosts-african-leaders-in-russia-after-grain-deal-exit

Gainsbourg, C. (2023, June 13). Карта стран Африки, которые подписали военные соглашения с Россией. TELEGRAM. Retrieved August 4, 2023, from https://t.me/OstashkoNews/88017

Gainsbourg, C. (2023, June 13). Депутат Верховной рады Украины не рад участию Китая в переговорах. TELEGRAM. Retrieved August 4, 2023, from https://t.me/OstashkoNews/87981

Gopaldas, R. (2023, April 26). Will the Invasion of Ukraine Change Russia-Africa Relations? Carnegie Endowment for International Peace. Retrieved July 27, 2023, from https://carnegieendowment.org/2023/04/26/will-invasion-of-ukraine-change-russia-africa-relations-pub-89596

Gray, A., & Balmforth, T. (2023, August 4). Ukraine seeks global support for peace blueprint in Saudi talks. Reuters. Retrieved August 4, 2023, from https://www.reuters.com/world/europe/ukraine-seeks-global-support-peace-blueprint-saudi-talks-2023-08-03/

Güntay Şimşek. (2023, March 21). Rusya – Çin ilişkileri enerjide de derinleşiyor! Habertürk. Retrieved July 15, 2023, from https://www.haberturk.com/yazarlar/guntay-simsek-1019/3575487-rusya-cin-iliskileri-enerjide-de-derinlesiyor

IISS. (2023). The state of China–Russia cooperation over natural gas. The International Institute for Strategic Studies. Retrieved July 16, 2023, from https://www.iiss.org/publications/strategic-comments/2023/the-state-of-china-russia-cooperation-over-natural-gas/

Mellen, R., & Galocha, A. (2023, August 4). How much U.S. spending is powering Ukraine’s defense. Washington Post. Retrieved August 7, 2023, from https://www.washingtonpost.com/world/2023/08/04/ukraine-war-us-spending/

Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China. (2023, February 24). China’s Position on the Political Settlement of the Ukraine Crisis. China’s Position on the Political Settlement of the Ukraine Crisis. Retrieved July 15, 2023, from https://www.fmprc.gov.cn/eng/zxxx_662805/202302/t20230224_11030713.html

Moritsugu, K. (2022, February 4). Putin in Beijing for Olympics. AP News. Retrieved August 4, 2023, from https://apnews.com/article/winter-olympics-putin-xi-meet-0e9127176250c0cab19b36e75800052e

NATO. (2022, July 22). Madrid Summit Declaration issued by NATO Heads of State and Government (2022). NATO.int. Retrieved August 5, 2023, from https://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_196951.htm

NATO. (2023, July 19). Vilnius Summit Communiqué issued by NATO Heads of State and Government (2023). NATO.int. Retrieved August 6, 2023, from https://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_217320.htm

NTV. (2023, July 10). ABD ve NATO’dan Türkiye’nin AB üyeliğine destek. NTV. Retrieved August 4, 2023, from https://www.ntv.com.tr/dunya/abd-ve-natodan-turkiyenin-ab-uyeligine-destek,HNqFmNa9TUuoL9dTVefooA

Nwokolo, M., & Mills, G. (2022, February 2). The future of Russia-Africa relations | Brookings. Brookings Institution. Retrieved July 21, 2023, from https://www.brookings.edu/articles/the-future-of-russia-africa-relations/

Politika haber. (2023). Rusya, tahıl anlaşmasına dönmek için 7 şartını açıkladı. Politika Haber. Retrieved August 4, 2023, from https://politikahaber.com/rusya-tahil-anlasmasina-donmek-icin-7-sartini-acikladi/

Rüstem Abdullin. (2023, April 18). Росавиация увеличила число рейсов в Турцию, Казахстан, Китай и Индию. Афиша Daily. Retrieved July 15, 2023, from https://daily.afisha.ru/news/75112-rosaviaciya-uvelichila-chislo-reysov-v-turciyu-kazahstan-kitay-i-indiyu/

SABC News. (2023). EFF stands with Russia’s Vladimir Putin. Youtube. Retrieved August 3, 2023, from https://www.youtube.com/watch?v=SbcMKp4IdI8&ab_channel=SABCNews

Siegle, J. (2022, March 9). Strategic Implications for Africa from Russia’s Invasion in Ukraine – Africa Center for Strategic Studies. Africa Center for Strategic Studies. Retrieved July 27, 2023, from https://africacenter.org/spotlight/strategic-implications-for-africa-from-russias-invasion-in-ukraine/

SPUTNIK. (2017, March 21). ‘Kırım, Rusya’nın Karadeniz’deki batmaz uçak gemisidir’. Sputnik. Retrieved August 1, 2023, from https://sputniknews.com.tr/20170321/kirim-rusya-karadeniz-ucak-gemisi-1027737535.html

Statista. (2023, May 2). Russia military budget 2022. Statista. Retrieved August 7, 2023, from https://www.statista.com/statistics/1203160/military-expenditure-russia/

T24. (2023, August 1). Burkina Faso ve Mali, Nijer’e askeri müdahaleye karşı uyardı. T24. Retrieved August 3, 2023, from https://t24.com.tr/haber/burkina-faso-ve-mali-nijer-e-askeri-mudahaleye-karsi-uyardi,1122778

TAJIMA, Y. (2023, August 4). China deepens military ties with Russia for ‘non-Western’ front. Nikkei Asia. Retrieved August 4, 2023, from https://asia.nikkei.com/Politics/Defense/China-deepens-military-ties-with-Russia-for-non-Western-front

TASS. (2022). Grain to be supplied from Odessa, Yuzhny, Chernomorsk ports, says Kiev. TASS. Retrieved August 2, 2023, from https://tass.com/economy/1482721

TASS. (2023, March 23). Russia spearheading transition toward multipolar world order, says PM. TASS. Retrieved July 16, 2023, from https://tass.com/politics/1593473

TASS. (2023, June 13). Putin ratifies agreement with China on gas supplies cooperation. TASS. Retrieved July 16, 2023, from https://tass.com/economy/1631287

TASS. (2023, July 28). Путин заявил, что Россия списала Африке долги на сумму $23 млрд. ТАСС. Retrieved July 28, 2023, from https://tass.ru/ekonomika/18390127

TASS. (2023, August 1). Kiev’s attacks on Crimean Bridge confirm that US sponsors terrorism — Security Council. TASS. Retrieved August 1, 2023, from https://tass.com/defense/1654851

TASS TELEGRAM. (2022). (…). TELEGRAM. Retrieved August 2, 2023, from https://t.me/tass_agency/164103

TASS TELEGRAMa. (2022, October 2). . TELEGRAM. Retrieved August 2, 2023, from https://t.me/tass_agency/163483

Ulusal. (2023, August 2). ABD ve Fransa’ya büyük darbe! Burkina Faso uranyum ihracatını yasakladı. Ulusal Kanal. Retrieved August 3, 2023, from https://www.ulusal.com.tr/dunya/abd-ve-fransaya-buyuk-darbe-burkina-faso-uranyum-ihracatini-yasakladi-15033782

Vladimir Vadimiroviç Putin. (2023, March 19). Статья Владимира Путина в «Жэньминь Жибао» «Россия и Китай – партнёрство, устремлённое в будущее». Президент России. Retrieved July 16, 2023, from http://www.kremlin.ru/events/president/news/70743

Voanews. (2023, August 4). Washington: Upcoming Ukraine Talks in Saudi Arabia Won’t Result in Peace Deal. VOA News. Retrieved August 4, 2023, from https://www.voanews.com/a/washington-upcoming-ukraine-talks-in-saudi-arabia-won-t-result-in-peace-deal-/7211211.html

Voanews-b. (2023, July 28). US Report: Chinese Support Is ‘Critical’ to Russia’s War Effort. VOA News. Retrieved August 4, 2023, from https://www.voanews.com/a/us-report-chinese-support-is-critical-to-russia-s-war-effort-/7202759.html

Vyacheslav Volodin. (2023, June 13). Ровно 23 года назад мирные граждане Югославии проснулись от сирен воздушной тревоги. НАТО бомбила Белград. TELEGRAM. Retrieved August 5, 2023, from https://t.me/vv_volodin/362

Yılmaz, M. (2010, August 31). Orta Asya’da ABD Üsleri. 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü. Retrieved July 16, 2023, from https://21yyte.org/tr/merkezler/bolgesel-arastirma-merkezleri/orta-asya-arastirmalari-merkezi/orta-asyada-abd-usleri

1. https://www.aljazeera.com/news/2022/12/28/what-is-zelenskyys-10-point-peace-plan#:~:text=The%20plan%20calls%20for%3A,to%20the%20world’s%20poorest%20nations. ↑

2. https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2013/12/09/this-one-map-helps-explain-ukraines-protests/ ↑

3. https://sputniknews.com.tr/20230321/2022de-rusya-ile-cin-arasindaki-ticaretin-dinamikleri–1068563288.html ↑

4. https://t.me/OstashkoNews/88017 ↑